Sơ đồ tư duy bài thơ Chiều tối dễ nhớ, hay nhất

Sơ đồ tư duy bài thơ Chiều tối dễ nhớ, hay nhất

Tải xuống

Nhằm mục tiêu giúp học viên thuận tiện hệ thống hóa được kỹ năng và kiến thức, nội dung những tác phẩm trong chương trình Ngữ văn 11, chúng tôi biên soạn bài viết Sơ đồ tư duy bài thơ Chiều tối dễ nhớ, hay nhất với khá đầy đủ những nội dung như tìm hiểu và khám phá chung về tác phẩm, tác giả, bố cục tổng quan, dàn ý nghiên cứu và phân tích, bài văn mẫu nghiên cứu và phân tích, …. Hi vọng qua Sơ đồ tư duy bài thơ Chiều tối sẽ giúp học viên nắm được nội dung cơ bản của bài bài thơ Chiều tối .

Bài giảng: Chiều tối – Cô Thúy Nhàn (Giáo viên VietJack)

A. Sơ đồ tư duy bài thơ Chiều tối

B. Tìm hiểu bài bài thơ Chiều tối

I. Tác giả: – Hồ Chí Minh (19/05/1889 – 02/09/1969) tên khai sinh là Nguyễn Sinh Cung.

– Quê quán : Kim Liên – Nam Đàn – Nghệ An .
– Gia đình : Nhà Nho nghèo, cha là Nguyễn Sinh Sắc, mẹ là Hoàng Thị Loan .
– Là một người mưu trí ham học hỏi và có lòng yêu nước thương dân thâm thúy, tìm ra con đường giải phóng dân tộc bản địa, lãnh đạo nhân dân ta kháng chiến chống Pháp và Mĩ .
=> Là vị lãnh tụ tài ba, vĩ đại, danh nhân văn hóa quốc tế .

*Sự nghiệp văn học

a. Quan điểm sáng tác :
– Coi văn học là một vũ khí chiến đấu ship hàng cho sự nghiệp cách mạng .
– Luôn chú trọng tính chân thực và tính dân tộc bản địa .
– Luôn quan tâm đến mục tiêu và đối tượng người tiêu dùng tiếp đón để quyết định hành động nội dung và hình thức của tác phẩm .
b. Di sản văn học :
– Văn chính luận : Bản án chính sách thực dân Pháp ( 1925 ), Tuyên ngôn độc lập ( 1945 ), Lời lôi kéo toàn nước kháng chiến ( 1946 ), Không có gì quý hơn độc lập tự do ( 1966 ) …
– Truyện và kí : Pari ( 1922 ), Lời than vãn của bà Trưng Trắc ( 1922 ), Con người biết mùi hun khói ( 1922 ), Vi hành ( 1923 ), Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu ( 1925 ), Nhật kí chìm tàu ( 1931 ), Vừa đi đường vừa kể chuyện ( 1963 ) …
– Thơ ca : Nhật kí trong tù ( viết trong thời hạn bị nhốt trong nhà lao Tưởng Giới Thạch từ 1942 – 1943 ), chùm thơ viết ở Việt Bắc từ 1941 – 1945 .
=> Di sản văn học lớn lao về tầm vóc, phong phú và đa dạng về thể loại và phong phú về phong thái .

II. Tác phẩm

1. Thể loại: 

– Thơ thất ngôn tứ tuyệt Đường luật .

2. Hoàn cảnh sáng tác

a. Xuất xứ – Hoàn cảnh sáng tác
* Về tập thơ ” Nhật ký trong tù ”
– 8/1942, Hồ Chí Minh trở lại Trung Quốc để tranh thủ sự viện trợ của quốc tế. Sau nửa tháng đi bộ đến Quảng Tây, Người bị chính quyền sở tại Tưởng Giới Thạch bắt giam .
– 8/1942 – 9/1943 : sáng tác 134 bài thơ bằng chữ Hán, đặt tên là “ Ngục trung nhật kí ” ( Nhật kí trong tù )
* Bài thơ “ Chiều tối ”
– Xuất xứ, thực trạng sáng tác
+ Là bài thơ thứ 31, trích “ Nhật ký trong tù ” Hồ Chí Minh
+ Sáng tác vào cuối mùa thu năm 1942, trên đường chuyển lao từ Tĩnh Tây đến Thiên Bảo .

3.   Phong cách sáng tác

– Thống nhất : về cả mục tiêu, quan điểm và nguyên tắc sáng tác .
– Đa dạng, mỗi thể loại, Hồ Chí Minh lại có một cách viết khác nhau .

4. Bố cục:

– Phần 1 : 2 câu đầu : bức tranh vạn vật thiên nhiên vùng sơn cước .
– Phần 2 : 2 câu cuối : bức tranh hoạt động và sinh hoạt đời sống con người .

5. Giá trị nội dung:

– Phản ánh thực sự về nhà tù và xã hội Trung Quốc .
– Thể hiện vẻ đẹp tâm hồn của người chiến sỹ cộng sản Hồ Chí Minh .
– Là tập thơ chứa chan tình cảm nhân đạo .

6. Giá trị nghệ thuật

– Có sự phối hợp hài hòa giữa bút pháp cổ xưa và bút pháp tân tiến .
– Tứ thơ phát minh sáng tạo, nhiều hình ảnh quyến rũ .
– Sử dụng thành thục thể thơ tứ tuyệt

III. Dàn ý phân tích tác phẩm

1* Bức tranh thiên nhiên:

– Không gian : Rộng lớn, thinh vắng → làm điển hình nổi bật sự một mình, đơn độc của con người, cảnh vật
– Thời gian : Chiều tối – thời gian sau cuối của một ngày → mỏi mệt, cần được nghỉ ngơi
– Điểm nhìn : Từ dưới lên cao → phong thái thư thả, sáng sủa của tác giả .
– Cảnh vật : Sự Open của hai hình ảnh :
+ Chim mỏi : Biểu tượng cho buổi chiều tà → cảm nhận từ trạng thái bên trong của sự vật .
+ Chòm mây : Cô đơn, đang trôi chầm chậm giữa khung trời bát ngát .
– So với bản phiên âm :
+ “ Cô vân ” dịch thành “ chòm mây ” → dịch chưa sát, bản dịch làm mất đi đặc thù cô độc, một mình của áng mây trên khung trời .
+ “ mạn mạn ” dịch thành “ trôi nhẹ ” → chưa thấy được tư thế lờ đờ gợi vẻ uể oải, lững lờ không muốn trôi của áng mây .

* Nhân vật trữ tình

+ Ung dung tự tại
+ Hòa nhập với vạn vật thiên nhiên
+ Tinh thần sáng sủa vượt lên trên thực trạng
+ Yêu tự do .

=> Tiểu kết

– Đề tài, hình ảnh quen thuộc, bút pháp chấm phá, tả cảnh ngụ tình .
– Bức tranh vạn vật thiên nhiên lúc chiều tối thật đẹp và khoáng đãng mang đậm sắc tố cổ xưa .

2. Bức tranh sinh hoạt.

– Thời gian : đêm hôm nhưng bừng sáng ánh lửa hồng
– Không gian : xóm núi ấm cúng
– Hình ảnh cô gái xay ngô : hình ảnh chân thực, đời thường, đơn giản và giản dị, tạo nên bức tranh lao động tươi tắn, mạnh khỏe, đầy sức sống .
– Điệp vòng + hòn đảo từ “ ma bao túc ” – “ bao túc ma ” :
+ Tạo nên sự nối âm liên hoàn, uyển chuyển cho lời thơ .
+ Diễn tả vòng xoay không dứt của cối xay ngô .
+ Nỗi khó khăn vất vả, nhọc nhằn trong lao động .
+ Mang ý nghĩa ẩn dụ cho sự hoạt động của thời hạn .
=> Bác đã quên đi cảnh ngộ đau khổ của mình để chăm sóc, san sẻ với đời sống nhọc nhằn của người lao động → tấm lòng nhân đạo thâm thúy
– Nghệ thuật sử dụng “ nhãn tự ” : “ hồng ” → điểm sáng của toàn bài thơ :
+ Sự hoạt động : nỗi buồn – niềm vui, bóng tối – ánh sáng .
+ Làm vơi đi nỗi đơn độc, khó khăn vất vả và mang lại niềm vui, sức mạnh làm ấm lòng người tù .
+ Tạo niềm vui về cảnh đoàn viên đầm ấm và sự sáng sủa cách mạng trong tâm hồn Bác .
* So sánh dịch thơ và phiên âm : Dịch chưa sát :
+ “ Sơn thôn thiếu nữ ” – “ cô em xóm núi ” : không giữ được sự sang chảnh của nguyên tác .
+ Dịch thừa chữ “ tối ” : Làm mất sự kín kẽ, hàm súc của ý thơ .
=> Hai câu thơ biểu lộ lòng yêu thương con người, yêu đời sống ở Bác. Đồng thời thấy được sự hoạt động có khunh hướng sáng sủa bởi luôn hướng về sự sống, ánh sáng và tương lai .

IV. Bài phân tích.

Bác Hồ khi xưa đã từng nói rằng : “ Làm thơ ta vốn không ham
Nhưng mà trong ngục biết làm chi đây
Ngày dài ngâm ngợi cho khuây
Vừa ngâm vừa đợi đến ngày tự do ” .

Trong lời giãi bày bác vốn không ham làm thơ, nhưng khoảng thời gian trong ngục làm thơ ngâm ngợi để vơi đi nỗi buồn, đồng thời làm thơ cũng là để thể hiện ý chí sắt đá của người chiến sĩ cách mạng.

Trong tập Nhật kí trong tù ta không hề không nhớ đến bài thơ Chiều tối, tác phẩm được sáng tác khi bác chuyển từ nhà lao Tĩnh Tây đến nhà lao Thiên Bảo. Bài thơ đã làm bật lên niềm tin kiên cường của người tù cách mạng .

Tháng 8/1942, Bác Hồ sang Trung Quốc để tranh thủ sự viện trợ của bạn bè quốc tế về cuộc cách mạng ở Việt Nam. Sau mười lăm ngày đi bộ khi vừa tới thị trấn Túc Vinh, tỉnh Quảng Tây, Người bị chính quyền Tưởng Giới Thạch bắt giam vô cớ và bị “mười bốn trăng tê tái gông cùm” trong gần ba mươi nhà lao của tỉnh Quảng Tây. Trong thời gian này Người đã sáng tác tập thơ Nhật ký trong tù gồm 134 bài thơ bằng chữ Hán. Bài thơ “Mộ” (Chiều tối) được xem là áng thơ tuyệt bút. 

Bài thơ mở màn bằng bức tranh vạn vật thiên nhiên buổi chiều tà trên đường Bác bị giải lao. Chỉ vài nét chấm phá, hai câu đầu của bài thơ đã để lại một tiểu hoạ về cảnh vạn vật thiên nhiên vùng sơn cước ở thời gian ” chiều tối ” .

“Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ
Chòm mây trôi nhẹ giữa từng không”

Thiên nhiên hiện lên với hai nét chấm phá : cánh chim và áng mây mang sắc tố cổ thi rõ nét. Hai hình ảnh ấy tạo nên bầu khoảng trống khoáng đãng, cao rộng, biểu lộ điểm nhìn lên của tác giả ” luôn ngẩng cao đầu trong thực trạng tù đày “. Buổi chiều ấy có vẻ như ta đã phát hiện đâu đó trong thơ xưa : ” Bước tới Đèo Ngang bóng xế tà ” hay ” Chiều tà bảng lảng bóng hoàng hôn ” ( Bà Huyện Thanh Quan ). Cánh chim và chòm mây vốn là những thi liệu rất quen thuộc trong thơ cổ thường dùng để miêu tả cảnh chiều tối như một bút pháp miêu tả thời hạn. Lý Bạch trong bài thơ Độc tọa Kính Đình san cũng đã từng viết :

Chúng điểu cao phi tận
Cô vân độc khứ nhàn

(Chim trời bay đi mất
Mây lẻ trôi một mình)

Điều mới mẻ và lạ mắt ở đây là nếu như trong thơ cổ, cánh chim thường bay về chốn vô tận vô cùng, vô định, gợi cảm giác xa xăm, phiêu dạt, chia lìa, mang cái buồn thương u uẩn thì cánh chim trong thơ Bác lại thân mật yêu thương hơn khi nào hết. Nó chỉ là cánh chim tìm về tổ ấm sau một ngày dài mỏi mệt kiếm ăn. Cái hay nằm ở chỗ, nhìn cánh chim bay mà thấy được ” quyện điểu “, thấy được trong dáng bay của cánh chim có sự mỏi mệt của nó. Nghĩa là nhà thơ nhìn thấy được sự hoạt động bên trong của cánh chim kia. Đây chính là tình cảm nhân đạo của Hồ Chí Minh. Cái nhìn ấy bộc lộ tình cảm nhân ái bát ngát của Người so với cảnh vật. Đúng như Tố Hữu đã từng viết ” Bác ơi tim Bác mênh thống thế / Ôm cả tổ quốc mọi kiếp người “. Qua đó ta thấy thêm một nét nghĩa mới : người tù có vẻ như cũng đồng cảm với cánh chim kia, Người như cũng muốn được dừng chân sau một ngày đày ải ” Năm mươi ba cây số một ngày / Áo mũ dầm mưa rách nát hết giày ” .
Cùng với ” Quyện điểu quy lâm “, là ” Cô vân mạn mạn “. Bài thơ dịch khá uyển chuyển, nhưng đã làm mất đi vẻ một mình, trôi nổi, lững lờ của đám mây. Người dịch đã bỏ sót chữ ” cô ” và chưa bộc lộ được hết nghĩa của hai từ láy ” mạn mạn “. Căn cứ vào phần nguyên âm ta thấy, hình ảnh đám mây đơn độc, một mình đang chầm chậm trôi qua khung trời. Nó không chỉ làm cho khung trời thêm cao, thêm khoáng đãng mà còn gợi lên nỗi buồn bâng khuâng của người tù trên đất khách quê người. Nhưng buồn mà không bi lụy, không hiu hắt như trong thơ cổ xưa. Mặc dù câu thơ dịch : ” Chòm mây trôi nhẹ giữa từng không ” chưa được sát nghĩa nhưng dù sao cũng thấy cái hay riêng của nó. Chòm mây trôi nhẹ nhàng, nhàn tản như chính tâm hồn người tù chiến sỹ thư thả tự tại, bị giải tù mà như đang thưởng ngoạn cảnh trời chiều và thả tâm hồn thi sĩ chứ không còn là cảnh tù đày căng thẳng mệt mỏi nữa. Qua đó ta thấy tác giả không hề để lộ cái căng thẳng mệt mỏi, đơn độc của chính mình. Đó chính là ý thức thép vĩ đại của người tù – thi sĩ Hồ Chí Minh .
Nhìn chung, hai câu đầu bài thơ có phảng phất nỗi buồn của lòng người, của tâm trạng người tù nhưng cảnh buồn mà không chút bi lụy. Thạc sĩ Nguyễn Đức Hùng nhận xét rằng ” Những buổi chiều như vậy, đâu có thiếu trong văn chương cổ kim ; nhưng nếu cảnh ấy qua cái nhìn của một Lý Bạch tiêu diêu, một Khuất Nguyên u uất chắc như đinh sẽ đầy ảm đạm, thê lương. Còn ở đây, nếu không rõ nguồn gốc, nhiều người sẽ lầm tưởng ” Mộ ” là bài thơ của thời Thịnh Đường ” .
Cảnh chiều tà nơi vùng sơn cước có chút hiu hắt tĩnh mịch gợi lên cái bâng khuâng man mác trong lòng người đọc nhưng sự biến chuyển của hai câu sau nhanh gọn xóa đi cái hiu hắt vốn có của núi rừng. Đó chính là lúc mà đôi mắt yêu thương và trái tim nhân ái bát ngát của Người phát hiện vẻ đẹp của con người lao động :

“Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc,
Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng”

Sinh thời Hồ Chí Minh chỉ có một ao ước lớn : ” Tôi chỉ có một sự ham muốn, ham muốn tột bậc là làm thế nào cho nước ta được trọn vẹn độc lập, dân ta được trọn vẹn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn áo mặc, ai cũng được học tập “. Nghĩa là ao ước của Người luôn hướng về nhân dân, nhân dân ở đây không chỉ hiểu là dân tộc bản địa Nước Ta ta mà còn là nhân dân cần lao trên quốc tế. Đó chính là tinh thần nhân đạo cao quý của Quốc tế cộng sản .
Câu thơ nguyên bản ” Sơn thôn thiếu nữ ” dịch là ” Cô em xóm núi ” đứng trên bình diện nghĩa của từ thì không có gì sai. Nhưng câu thơ dịch đã không biểu lộ được cái nhìn trân trọng của nhân vật trữ tình so với con người ; giọng điệu sang trọng và quý phái của câu thơ nguyên tác không hiện hữu trong lời thơ dịch. Người phụ nữ đã nhiều lần xuất hiện trong thơ chữ Hán, nhưng phần nhiều họ đều thuộc giới thượng lưu hoặc chí ít cũng thân thiện với giới thượng lưu. Phần lớn người phụ nữ trong cổ thi đều mang nỗi buồn thương man mác vì cuộc chiến tranh sinh ly tử biệt hay lỡ dở tình duyên, Vương Xương Linh đời Đường từng viết Khuê oán :

“Khuê trung thiếu phụ bất tri sầu,
Xuân nhật ngưng trang thượng thúy lâu.

Hốt kiến mạch đầu dương liễu sắc,

Hối giao phu tế mịch phong hầu.”

Dịch thơ

“Cô gái phòng the chửa biết sầu
Ngày xuân trang điểm dạo lên lầu

Đầu đường chợt thấy tơ xanh liễu

Hối để chồng đi kiếm tước hầu.”

Cái mới ở đây là cũng viết về hình ảnh người phụ nữ nhưng thơ Bác lại viết về người dân lao động với cái nhìn trân trọng yêu thương mang niềm vui của tấm lòng nhân đạo. Hai chữ ” thiếu nữ ” gợi lên vẻ tươi tắn, tươi tắn của cô gái cùng với hoạt động giải trí xay ngô đã làm hiện lên vẻ đẹp trẻ trung và tràn trề sức khỏe, uyển chuyển trong lao động. Hình ảnh này đã làm rối loạn cả buổi chiều cô quạnh mang đến cho bức tranh thơ sức sống và niềm vui lan tỏa. Có lẽ cũng chính thế cho nên mà có một nhà phê bình nào đó từng nhận xét rằng ” Không rõ trước Hồ Chí Minh đã có một ” sơn thôn thiếu nữ ” thực sự là người lao động bước vào quốc tế của nàng thơ hay chưa ? Chỉ biết rằng việc đặt hình ảnh ” sơn thôn thiếu nữ ” ở vị trí TT của bức tranh cảnh sắc chiều tối đã làm cho bức tranh vạn vật thiên nhiên trở thành bức tranh về đời sống con người. Sự quy đổi ấy bộc lộ một khuynh hướng hoạt động của hình tượng thơ và quan điểm nhân sinh của Bác. Trong bất kỳ thực trạng nào, Hồ Chí Minh cũng gắn bó với đời sống con người nơi trần gian đặc biệt quan trọng là đời sống nhân dân lao động ” .
Tính tân tiến ở đây nữa chính là thẩm mỹ và nghệ thuật biểu lộ. Tài hoa của Người là ở chỗ tả cảnh vạn vật thiên nhiên, tả cảnh chiều tối mà không phải dùng đến một tính từ chỉ thời hạn nào. Cả bài thơ không hề có chữ tối nào cả mà người đọc vẫn nhận ra chữ tối. Người dùng ánh lửa đỏ để bộc lộ thời hạn ( trời có tối mới nhìn thấy lò than rực hồng ). Hơn nữa, người đọc còn cảm nhận được bước tiến của thời hạn từ chiều đến tối. Cô gái xay ngô từ khi trời còn ánh sáng ; xay xong thì trời đã tối. Điệp ngữ liên hoàn ( điệp ngữ vòng ) ” ma bao túc – bao túc ma hoàn ” đã cho ta cảm nhận được thời hạn đang hoạt động đang xoay theo từng vòng xoay của cối xay ngô. Phải chăng Hồ Chí Minh đã có một phát hiện mới trong bút pháp tả thời hạn. Rõ ràng, ngay cả khi tả cảnh chiều tối, thơ Hồ Chí Minh vẫn có sự hoạt động từ bóng tối ra ánh sáng. Vòng quay của chiếc cối chấm hết, việc làm kết thúc ( bao túc ma hoàn ) thì lò than cũng vừa đỏ ( lô dĩ hồng ), ánh lửa đỏ ấm nồng Open thật giật mình, tỏa sáng vào đêm hôm xua tan đi cái lạnh lẽo hiu hắt của núi rừng. Đó cũng là lúc mà cô gái kia được quây quần bên mâm cơm ấm cúng của mái ấm gia đình .
Chữ ” hồng ” nằm ở cuối bài thơ nhưng có một vị trí đặc biệt quan trọng. Trong nghệ thuật và thẩm mỹ Đường thi, chữ hồng được xem là nhãn tự là con mắt thần. Nó tạo nên cái thần thái đặc biệt quan trọng cho bài thơ. Hoàng Trung Thông nhận xét rằng : Với một chữ ” hồng “, Bác đã làm sáng rực lên hàng loạt bài thơ, đã làm mất đi sự căng thẳng mệt mỏi, sự uể oải, sự vội vã, sự nặng nề đã diễn ra trong ba câu đầu, đã làm sáng rực lên khuôn mặt của cô em sau khi xay xong ngô tối. Chữ ” hồng ” trong thẩm mỹ và nghệ thuật thơ đường người ta gọi là ” con mắt thơ ” ( Thi nhãn hoặc là nhãn tự, chữ mắt ) nó sáng bùng lên, nó căn lại, chỉ một chữ thôi với hai mươi bảy chữ khác đứng vị trí số 1 nặng đến mấy đi chăng nữa. Với chữ ” hồng ” đó có ai còn cảm xúc nặng nề, căng thẳng mệt mỏi, nhọc nhằn nữa đâu, mà chỉ thấy màu đỏ đã nhuốm lên cả bóng đêm, cả thân hình, cả lao động của cô gái đáng yêu kia. Đó là màu đỏ tình cảm Bác .
Như vậy chữ ” hồng ” rất xứng danh là ” ông thánh thứ hai mươi tám ” của bài thơ. Ánh hồng ấy không chỉ tỏa ra từ chiếc nhà bếp lửa bình dị của một ” sơn thôn thiếu nữ ” mà đa phần được tỏa ra từ tấm lòng nhân ái, niềm tin sáng sủa của Hồ Chí Minh. Về nét nghĩa khác, chữ ” hồng ” còn là bộc lộ của cuộc hoạt động từ bóng tối ra ánh sáng. Thơ Hồ Chí Minh khi nào cũng vậy, luôn hướng về ánh sáng. Trong bài thơ Tảo giải, chữ ” hồng ” ấy cũng đã từng Open :

“Phương Đông màu trắng chuyển sang hồng
Bóng tối đêm tàn sớm sạch không”

Chữ ” hồng ” ấy với chữ ” hồng ” trong Chiều tối có cùng một nét nghĩa là chỉ ánh sáng, chỉ niềm vui, sự sáng sủa của người tù. Con đường cách mạng Nước Ta cũng vậy đi từ trong đêm trường nô lệ, đi trong chông gai để đến với con đường vinh quang .

“Đầu tường sớm sớm vầng dương mọc,
Chiếu cửa nhà lao, cửa vẫn cài;

Trong ngục giờ đây còn tối mịt,

Ánh hồng trước mặt đã bừng soi.”

( Trích Nhật ký trong tù )
Thành công của bài thơ chính là yếu tố cổ xưa phối hợp với văn minh, giữa tâm hồn thi sĩ và ý thức thép của người tù cách mạng. Bài thơ đã làm người đọc xúc động trước tình cảm nhân ái bát ngát của người tù chiến sỹ cộng sản Hồ Chí Minh dù trong thực trạng tù đày nơi đất khách quê người nhưng Người vẫn vượt lên trên tổng thể mọi sự khổ đau, đọa đày về thể xác để đưa đến cho người đọc những vần thơ tuyệt bút. Qua bài thơ ta càng hiểu, càng yêu hơn lãnh tụ Hồ Chí Minh của nước Nước Ta dân chủ cộng hòa. Xin được mượn bốn câu thơ của nhà thơ Tố Hữu thay cho lời kết :

“Lại thương nỗi đọa đày thân Bác
Mười bốn trăng tê tái gông cùm

Ôi chân yếu, mắt mờ tóc bạc

Mà thơ bay cánh hạc ung dung”

V. Một số lời bình về tác phẩm. 

Khi đọc tập thơ Nhật ký trong tù, nhà thơ Hoàng Trung Thông viết: “Tôi đọc trăm bài trăm ý đẹp/ Ánh đèn tỏa rạng mái đầu xanh/ Vần thơ của Bác vần thơ thép/ Mà vẫn mênh mông bát ngát tình”. Đó là một nhận xét rất đúng, bởi vì, ngoài cái cứng cỏi cần phải có để chống lại cái ác trong nhà tù Tưởng Giới Thạch, thơ Bác còn “Mênh mông bát ngát tình”. Bài thơ “Chiều tối” thể hiện rất rõ điều đó:

Quyện điểu quy lâm tầm túc thụ
Cô vân mạn mạn độ thiên không
Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc
Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng .
Bản dịch :
Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ
Chòm mây trôi nhẹ giữa từng không
Cô em xóm núi xay ngô tối
Xay hết lò than đã rực hồng .
“ Chiều tối ” ( Mộ ) là bài thơ thứ 31 trong tập “ Nhật ký trong tù ” ; bài thứ 3 trong 5 bài thơ sáng tác trong chặng đường Bác bị giải đi từ Tĩnh Tây đến Thiên Bảo .

Bài thơ mở đầu bằng những hình ảnh quen thuộc trong thơ xưa đã trở thành ước lệ. Đó là “cánh chim mỏi”, “cô vân”:

Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ
Chòm mây trôi nhẹ giữa từng không .
Hình ảnh cánh chim chiều khi nào cũng gợi nỗi buồn :
Chim hôm thoi thóp về rừng
Đóa trà mi đã ngậm trăng nửa vành
( Nguyễn Du )
Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi
Dặm liễu sương sa khách bước dồn
( Bà huyện Thanh quan )
Trong thơ mới, Huy Cận cũng đã sử dụng thi liệu cổ rất tinh xảo : dùng hình ảnh cánh chim để miêu tả nỗi buồn với khoảng trống và thời hạn kết nối :
Chim nghiêng cánh nhỏ bóng chiều sa .
Hình ảnh “ cô vân ” lại gợi cho người đọc sự đơn độc :
Chúng điểu cao phi tận
Cô vân độc khứ nhàn .
( Lý Bạch )

     Đối chiếu với nguyên tác chúng ta thấy ở câu thứ hai bản dịch chưa lột tả được thần thái câu thơ giữa “cô vân”/chòm mây; “mạn mạn”/trôi nhẹ. Chính những hình ảnh ấy gợi cho người đọc âm hưởng cổ thi.

     Thực ra, hai câu đầu là những cảnh rất thực lúc chiều tối nơi núi rừng. Ở miền núi, có đặc điểm khácbiệt chiều tối là tối  từ mặt đất tối lên. Vào thời điểm ấy, ánh sáng mặt trời gần như tắt hẳn, lúc ấy chỉ còn chút ánh sáng của ngày tàn chỉ có thể nhìn thấy nơi đỉnh cao của bầu trời. Khi ngước nhìn lên chút ánh sáng còn sót lại đó, con mắt nhà thơ nhận ra một cánh chim mỏi mệt đi tìm chốn ngủ và chòm mây cô đơn (“cô vân”) chầm chậm trôi qua.

Cảnh vật buồn, đơn độc, tương thích với tâm trạng người làm thơ. Nếu ta nghĩ đến thực trạng người tù nơi đất khách, qua một ngày bị giải đi rất mệt nhọc, trong lòng luôn nhớ về quê nhà … thì với mạch cảm hứng ấy, những câu thơ sau có lẽ rằng càng buồn hơn. Nhưng không, thơ Bác có một điểm độc lạ là kết thúc thường rất bẩt ngờ :
Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc
Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng
Bản dịch :
Cô em xóm núi xay ngô tối
Xay hết lò than đã rực hồng
Khung cảnh được chuyển một cách tự nhiên. Màn đêm buông con người ta thường hướng tới những nơi có ánh sáng, Bác của tất cả chúng ta cũng không ngoại lệ. Đó là hình ảnh sáng hồng trong lò than nhà ai nơi xóm núi soi tỏ hình ảnh cô gái xay ngô để sẵn sàng chuẩn bị cho bữa ăn chiều .

          Một điều làm người đọc trăn trở là bản dịch không giữ nguyên “thiếu nữ” mà lại dùng “cô em”. Từ “thiếu nữ” cho ta thấy chính xác độ tuổi người con gái, độ tuổi trăng tròn. Độ tuổi đẹp nhất, tràn đầy sức sống nhất của đời người phụ nữ. Rất nhiều bức tranh vẽ thiếu nữ khuê các đề thơ, đánh đàn, thổi sáo, nhưng ‘thiếu nữ” trong bài thơ này của Bác lại là một con người đang miệt mài lao động ngay cả khi màn đêm buông. Hình ảnh thiếu nữ ấy kết hợp với từ “sơn thôn” làm cho câu thơ khỏe khoắn, hiện đại.

Về nghệ thuật và thẩm mỹ tả cảnh, bài thơ này của Bác có góc nhìn từ cao xuống thấp, quy đổi sắc tố từ tối sang sáng. Thiên nhiên mỏi mệt, nghỉ ngơi nhưng con người vẫn đang làm nốt việc làm của mình. Chỉ vài nét chấm phá thôi nhưng bức tranh chiều tối miền sơn cước hiện ra rất yên bình, yên bình. Nếu không biết đây là bài thơ trong tập Nhật ký trong tù, người đọc sẽ lầm tưởng rằng của một tác giả nổi tiếng nào đó thời Đường .

          Thành công của bài thơ là cảnh, tình hòa quyện nhau được thể hiện dưới ngòi bút người nghệ sĩ bậc thầy. Bài thơ là một minh chứng tuyệt vời cho ý kiến: “Thi trung hữu họa”. Toàn cảnh bài thơ như một bức tranh ký họa mực tàu với mấy nét chấm phá:

– một cánh chim
– một chòm mây
– một sơn thôn, một ngôi nhà, một thiếu nữ, một nhà bếp lửa .

Đặc trưng của ký họa là càng ít nét vẽ mà khi xem tranh người xem nhận biết được đối tượng, cảm nhận được cái hồn trong tranh thì đó mới là bức tranh tuyệt bích. Tài hoa của nhà thơ là tinh tế trong  chọn lọc chi tiết, chọn lọc hình ảnh.

          Nghệ thuật sử dụng từ ngữ trong bài thơ là chuẩn mực để các nhà thơ học tập. Người ta xem chữ “hồng”là nhãn tự, đó là điều không phải tranh cãi. Nhưng “mạn mạn”, “thiếu nữ” cũng đáng được xem là nhãn tự lắm chứ. Từ “mạn mạn” sẽ nói ở sau, bây giờ  xét từ “thiếu nữ” trước. Chúng ta thử thay thế một từ khác, đảm bảo luật bằng trắc, xem cái hồn câu thơ sẽ như thế nào:

Sơn thôn lão bá ma bao túc

Hay :

Sơn thôn thiếu phụ ma bao túc

Không cần phải phân tích, nếu dùng những từ như đã nêu thì bài thơ thì bài thơ đâu còn lung linh nữa. Vậy, “thiếu nữ” xứng đáng được xem là nhãn tự. Từ “hồng” ở cuối bài thơ như một dấu son đỏ của người họa sĩ đóng vào bức tranh ký họa mực tàu mới vừa vẽ xong.

          Một điểm đặc sắc không thể không nói tới, đó là sự vận động của bài thơ. Cả bốn câu thơ trong bài, câu nào cũng có sự vận động nhưng mức độ khác nhau. Hai câu đầu tả cảnh chiều nơi rừng núi đang chầm chậm vào đêm. Khác với cánh chim mỏi đang vội vã của Bà huyện Thanh quan, cánh chim của Bác không còn vội vã nữa khi đã gần đến đích, trực giác mách bảo chúng ta như vậy là do âm hưởng “mạn mạn” ở câu sau lan tỏa. Suy ngẫm sâu hơn, chúng ta thấy cái vẻ buồn, cô đơn chỉ là vỏ bọc tâm trạng  bên ngoài của Bác, thực chất cốt cách vẫn là phong thái ung dung, tự tại của con người nắm vững quy luật thiên nhiên, xã hội. Cảm nhận như vậy chúng ta mới thấy sự thống nhất trong mạch thơ.

Hai câu sau của bài thơ tả cảnh hoạt động và sinh hoạt của con người. Sự hoạt động ở hai câu thơ này kết nối, liên tục, không ngưng nghỉ trong những vòng xay quay cối ngô của thiếu nữ. Công việc triển khai xong khi ánh hồng lò than tỏa rực trong màn đêm .
Toàn bài thơ là sự hoạt động liên tục với hàng loạt động từ như : mỏi, về, tìm, trôi, xay, rực nhưng tuyệt đối yên bình, không có âm thanh. Khung cảnh núi rừng chiều tối được miêu tả, cảm nhận trọn vẹn bằng thị giác. Không một từ “ hoàng hôn ”, “ tối ” hay đêm nhưng đọc bài thơ tất cả chúng ta thấy cảnh chiều đang trôi chầm chậm vào đêm rất rõ ; rồi nữa câu thơ nào cũng có sự hoạt động nhưng cảm nhận của người đọc đây là bức tranh yên bình, yên bình đến quái gở. Chỉ khi tâm hồn, năng lực người nghệ sĩ hòa làm một mới viết được bài thơ như vậy .

          Chúng ta biết  nhiều bài thơ khác trong tập Nhật ký trong tù, Bác nói về việc bị giải đi từ nhà lao này sang nhà lao khác rất cực nhọc, đau khổ, bị hành hạ đủ điều, thế nhưng ở bài thơ này không có bóng dáng người tù mặc dầu đang bị giải đi. Quên hẳn nỗi bất hạnh của riêng mình, Bác vui với cái vui nho nhỏ đời thường  của một gia đình nào đó nơi xóm núi bên bếp lửa hồng. Đây chính là chủ nghĩa nhân đạo cao cả của Người, đúng như nhà thơ Tố Hữu đã viết: “Ôi lòng Bác vậy cứ thương ta/ Thương cuộc đời chung thương cỏ hoa/ Chỉ biết quên mình cho hết thảy/ Như dòng sông chảy nặng phù sa…”

– Lê Nhật. 

Tải xuống

Xem thêm sơ đồ tư duy của những tác phẩm, văn bản lớp 11 hay, chi tiết cụ thể khác :

Giới thiệu kênh Youtube VietJack

Ngân hàng trắc nghiệm lớp 11 tại khoahoc.vietjack.com

Đã có app VietJack trên điện thoại cảm ứng, giải bài tập SGK, SBT Soạn văn, Văn mẫu, Thi trực tuyến, Bài giảng …. không tính tiền. Tải ngay ứng dụng trên Android và iOS .

Nhóm học tập facebook miễn phí cho teen 2k5: fb.com/groups/hoctap2k5/

Theo dõi chúng tôi miễn phí trên mạng xã hội facebook và youtube:

Theo dõi chúng tôi không lấy phí trên mạng xã hội facebook và youtube :

Nếu thấy hay, hãy động viên và chia sẻ nhé! Các bình luận không phù hợp với nội quy bình luận trang web sẽ bị cấm bình luận vĩnh viễn.

Source: https://dichvubachkhoa.vn
Category : Điện Tử Bách Khoa